ڕەوتی گۆڕانکاریی قاڵب و ناوەڕۆک لە شیعری حاجی قادری کۆیی دا

پوختە:
لەم وتارەدا هەوڵ دەردرێت ئەوە بسەلمێندرێت کە شیعری حاجی قادری کۆیی سێ قۆناغی جیاوازی لە باری قاڵب و ناوەڕۆکەوە بڕیوە. قۆناغی یەکەم ئەو قۆناغەیە کە حاجی لە قاڵبی شیعریی غەزەل کەڵک وەردەگرێت و تێیدا پتر باسی دڵداری و تەغەزول دەکات. لە قۆناغی دووهەمدا، قەسیدە دەبێتە قاڵبی شیعری حاجی و وردە وردە لە ناوەڕۆکی نیشتمانپەروەرانە و شۆڕشگێڕانە نیزیک دەبێتەوە. دوایین قۆناغ، قۆناغی بەکارهێنانی قاڵبی مەسنەوی یان جووت سەروایە، کە شاعیر لە باسکردنی بابەتی نیشتمانی و ڕەخنەی شۆرشگێڕانە بە نیسبەت وڵات و گەلی خۆی دەگاتە چڵەپۆپە. ئەم سێ قۆناغە شیعرییە هەڵبەت هاوشانن بەو گۆڕانکارییانەی کە لە شێوە و شوێنی ژیانی حاجیدا ڕووی دا، واتە جێهێشتنی کوردستان و گیرسانەوە لە غوربەتی شاری ئیستامبۆڵ، کە بوونە هۆی گۆڕینی هزر و فەلسەفەی حاجی لە هەمبەر ژیان و نیشتمانەکەیدا.
وشەگەلی سەرەکی: حاجی قادر، کوردستان، قاڵبی شیعری، غوربەت.

پێشەکی:
زۆربەی شاعیرانی قوتابخانەی شیعریی بابان، بە ڕێبەرایەتیی نالی، ئاوڕێکی جیددیان لە باسوخواسی نیشتمانپەروەرانە و شۆڕشگێرانە نەدایەوە، و چەمکی نیشتمان و سەرنجدان بە لایەنی مێژووییی گەلی کورد و دۆخی سیاسیی کوردستان لە جیهانی شیعریی ئەواندا جێگە و پێگەیەکی ئەوتۆی نەبوو. لەم نێوانەدا و وەک یەک لە ئەندامانی بەرەی دووهەمی شاعیرانی ئەم قوتابخانەیە “حاجی قادری کۆیی” (١٨١٥-١٨٩٧؟) توانی ببێتە خاڵێکی وەرسووڕانی بەرچاو، و ئاراستەی شیعریی خۆی لە تەغەزول و دووپاتکردنەوەی تێم و ناوەڕۆکە ئاسایی و ئاشناکانی شیعری کلاسیکی کوردی، کە خۆی بەشێکی زۆری لە شیعری کلاسیکی فارسی وەرگیرابوون، گۆڕی و ڕووی هێنایە ئەو ناوەڕۆک و بابەتانەی کە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە گرفتی کورد وەکو گەلێکی ژێرەدەست و بە بندەستی ڕاهاتوووی شایانی ڕەخنە لێگیران بوو.
بەڵام ئەم ئاراستەیە لە شیعری حاجی قادردا کتوپڕ و بە بێ هۆی مێژوویی و کولتووری نەهاتە ئاراوە. لێکترازانی یەکجارەکیی شیرازەی دەسەڵاتی میرنشینیی کوردی و دەستپێکردنی ڕەوتی مۆدێرنیزاسیۆن و پیشەسازیی ڕۆژاوایی و دواکەوتووییی کولتووریی گەلی کورد ڕاچەنینێکی هزرییان لە حاجی-دا بەدی هێنا و وایان لێ کرد شیعری خۆی بکاتە بانگەوازی هەست و هەڵوێستە نیشتمانپەروەرانەکەی. شیعری حاجی ڕەوتێکی گۆڕانکاریی قاڵبی و ماناییی سێ قۆناغەی بڕی تا دواجار شۆڕشگێڕی و نیشتمانپەروەری ببێتە ناوەڕۆکی سەرەکیی زۆربەی هەرەزۆری شیعرەکانی. بەمجۆرە حاجی ڕێگای خۆی لە زۆربەی شاعیرانی تری کلاسیکنووسی قوتابخانەی بابان جیا کردەوە. ئەم ڕەوتە لە شیعری حاجی قادردا لە نووسینی شیعری دڵداری لە قاڵبی غەزەلدا دەستپێدەکات و لەڕێگای هۆنینەوە شیعری مەیلەو نیشتمانپەروەرانە لە قاڵبی قەسیدەدا بەردەوام دەبێت و بە گونجاندنی هزری شۆڕشگێڕانە و ڕەخنەگرانە لە قاڵبی مەسنەوی یان جووت سەروادا کۆتاییی پێ دێت. خاڵی شایانی سەرنج لە ڕەوتی چەندان ساڵەی ئەم گۆڕانکارییانەدا ئەوەیە کە ئەم هەوراز و نشێوانە لە قاڵب و قسە یان فۆرم و فیکری حاجیدا تاووتەئسیری ئەو گۆڕانە گەورەیەی ژیانی ئەوی پێوە دیارە کە تێیدا کوردستانی بە جێ هێشت و ژیانی دوورودرێژی غوربەتی هەڵبژارد. لەم وتارەدا هەوڵ دەدرێت لەڕێگای پشتبەستن بە دەقی شیعرەکانی حاجی و بە میتۆدی لێکدانەوەی ناوەڕۆک (content analysis) و تەتەڵەکردنی بنەباس یان مۆتیفە (motif explanation) شیعرییەکان باس لەم سێ قۆناغە و نیسبەتی نیوان قاڵب و ناوەڕۆکیان بکرێت.

قۆناغی یەکەم: غەزەل

دیوانی حاجی بیست غەزەلی تێدایە و زۆربەی ئەو غەزەلانە لەباری زمان، داڕشتن، مۆتیف، وناوەڕۆکەوە لاسایی کردنەوەی ئەزموونی شیعری کلاسیکی پێش خۆیانن، بە کوردی و فارسییەوە، و چ تازەگەری و تازەکارییەکی ئەوتۆیان تێدا نابینرێت. پێدەچێت بەشێکی بەرچاوی ئەو غەزەلانە ئەزموونی سەردەمی گەنجی و ژیانی بەر لە غوربەتی حاجی بن. ئەو بەشە کەمەی تر (دەوروبەری شەش غەزەل)، کە پاشتر بە نموونە باسیان دەکەین، چەند غەزەلێکن کە ئەزموونی ژیانی غوربەت و پوختەییی شاعیرانەیان پێوە دیارە، و پێدەچێت ئەزموونی ئەو ساڵانە بن کە حاجی ماوەیەک بووە کوردوستانی جێ هێشتووە و لە غوربەت گیرساوەتەوە و لە حاڵەتی لاوی و خاوی هاتووەتە دەرێ و زمان و هزری گەشەیان کردووە.
با سەرەتا لە گۆشەنیگای لێکدانەوەی مۆتیفی شیعرییەوە چاو لە غەزەلەکانی نووسراو لە کوردوستان و سەردەمی گەنجیی دیوانی حاجی بکەین. ئەگەر وشەی “کورد”، وەک هێمایەک بۆ لایەنی نیشتمانپەروەرانە بە هەموو لقەکانییەوە، واتە “کوردستان، کوردانە، کوردی، ئەکراد، کرمانج، کرمانجی”، وەک مۆتیفی سەرەکیی شیعری حاجی وەربگرین، دەبینین ئەم مۆتیفە لە سەرلەبەری غەزەلەکانی سەروبەندی ژیانی کوردوستانی حاجیدا تەنیا یەک جار بە کار دەبرێت؛ ئەویش لەم بەیتە شیعرییەی غەزەلی “تا بڵیی فەرقی هەیە”:
لە نوقووشی غەزەلم چین و خەتا داماون
کێ دەڵێ ئەمتیعەیی کوردە کەڵاش و کەپەنک
دیوانی حاجی، ڵ ٧٧

خاڵی سەرنجڕاکێش لێرەدا ئەوەیە کە وشەی “کورد” لەم غەزەلەدا هەڵگری چ بار و بوارێکی نیشتمانپەروەرانە نییە و پتر ئاماژە بۆ داب و دەستوور و کولتووری کوردە تا لایەنی سیاسی و شۆڕشگێڕانە. ئەم خاڵە بە تایبەتی پتر ڕوون دەبێتەوە ئەگەر خوێنەر سەرنج بداتە دێڕە شیعرەکانی پێش و پاش ئەم بەیتە، و مانای وشەی “کورد” لە زەمینە ئەم سێ بەیتە و سەرتاپای غەزەلەکەدا لێکبداتەوە:

ئەی مەهی چاردە سەیری مەهی دوو هەفتە بکە
وەک منی دابنێ چاوی من و تۆ ناگەنە یەک

لە نوقووشی غەزەلم چین و خەتا داماون
کێ دەڵێ ئەمتیعەیی کوردە کەڵاش و کەپەنک

بۆ تەماشای بەلەک و زەندی سپی و چاوی بەڵەک
نیشتووە لەم دەرە عاشق وەک حاجی لەک لەک
دیوانی حاجی، ڵ ٧٦-٧٧

خاڵی دووهەم لە سەر ئەو غەزەلانەی کە مۆرکی سەردەمی گەنجی و ژیانی کوردستانی حاجیان پێوە دیارە تەقلیدی بوونی زمان و ناوەڕۆکیانە، بەتایبەتی لاساییکردنەوە و کەوتنە ژێر تاووتەئسیری پێشەنگی قوتابخانەی بابان، واتە نالی. ئەم قسەیە پتر و وردتر وەڕاست دەگەڕێت ئەگەر بزانین کە حاجی لە نێو ئەو ١٤ غەزەلەی کە بە ڕای من شیعری قۆناغی لاوی و ژیانی فەقێیەتیی نێو کوردستانن نیزیکەی ١٠ جار ئاماژەی ڕاستەوخۆ بە ناو و شیعری نالی دەکات و زۆربەی جار پەسندیان دەکات و پێیاندا هەڵدەڵێت. بۆ نموونە، سەرنج بدەنە ئەم دێڕە شیعرانە لە چەند غەزەلێکیدا:

نالی و خاکی بەبە، حاجی و کۆیە بە مەسەل
عەینهی حافیز و شیرازە، کەلیم و هەمەدان
دیوانی حاجی، ل ٩٣

سولەیمانێکە نالی، خاوەنی دیوان و فەرمانە
نییە کەس بێتە مەیدانی مەگەر حاجی خودئاسایە
دیوانی حاجی، ل ١٣٢

بە تەزمین فەردەکی نالی دەهێنم تا رەفیقانم
بزانن فەرقمان زۆرە خەزەف قەت وەک گوهەر نابێ
دیوانی حاجی، ل ١٧٧

بەکورتی دەکرێت بگوترێت نالی لەو ١٦ غەزەلەی کە بەر لە ژیانی غوربەتی نووسیونی چ داهێنانێکی شایانی سەرنج و تایبەت بە هزر و زمانی خۆی بەدی نەهیناوە و نەک هەر لە فیکر و فەزای نشتمانپەروەرانە بەدوور بووە، بەڵکوو زۆر لە ژێر کاریگەرێتیی شاعیرانی پێش خۆیشی بووە. حاجی لە وێستگەی یەکەمی ئەم قۆناغە، واتە قۆناغی شیعر نووسین لە قاڵبی غەزەلدا، پتر درێژەپێدەری ڕێگا و ڕێبازی کەڵەشاعیرانی لەچەشنی نالی و کوردی و سالم بووە و لە داهێنانی زمان و جیهانبینیی شاعیرانەدا لەوانی تێنەپەڕاندووە و سنووری ئەوانی نەبەزاندووە.
ئەم قۆناغە وێستگەی دووهەمیشی هەیە و ئەویش ئەو ٦ شیعرەن، هەر لە قاڵبی غەزەلدا، کە پێدەچێت لە ژیانی ئاوارەیی و غوربەتی حاجیدا نووسرابن. ئەم چەند غەزەلە لە باری زمان و جیهانبینیی شیعرییەوە لەو ١٤ غەزەلەی کە باسمان کردن جیاوازن، بە جۆرێک کە خوێنەرەوە هەست دەکات حاجی لەم غەزەلانەدا هەوڵ دەدات ڕێگایەک، هەر چەند بچووک و تەنگەبەر، بۆ هەڵوێستی نیشتمانپەروەرانە و هزری شۆڕشگێڕانە خۆش بکات. بە وتەیەکی تر، حاجی لەم ٦ غەزەلەدا خەریکە مەشقی هەڵاتن لە تەغەزولی شاعیرانەی تاکەکەسی و ڕووهێنانە تێفکرینی نیشتمانپەروەرانەی نەتەوەیی دەکات. بۆ نموونە، لە غەزەلی “جەبەرووتی کە شکا”، ل ٦٤-٦٥، لە لایەکەوە زمان و هزری حاجی لەو حاڵەتە لاساییکردنەوەیە ڕووتەی غەزەلەکانی سەردەمی ژیانی کوردوستانی دەرباز بووە، و لە لایەکی تریشەوە ئاماژە شیعرییەکان زێتر ڕوویان لە مرۆڤە، وەک کەسێکی غەریب لەم جیهانەدا، نەک مەعشووقێکی ڕۆمانسیی شیعری تەغەزولیی تەقلیدی. بە وتەیەکی تر، لەم غەزەلانەدا لایەنی فەلسەفی و هزری بەسەر لایەنی ڕۆمانسی و عیشقیدا زاڵە، و پێدەچێت حاجی لەم شیعرانەدا تەجرەبەی عیشقی شەخسیی جێ دەهێڵێت و بەرەو ئەزموونی عەقڵی جەمعی دەڕوات:

جەبەرووتی کە شکا دڵ لە حوزووری مەلەکووت
هاتە ئەم عالەمی ناسووتە غەریبێکی نەسووت

ناحەقە شەکوە لە بێ عەهدی و بێ پەروایی
کەی وەفایەکی ئەدا کردووە؟ سەد دەفعە زمووت
.
.
.
.
.
.

هەرچی لەو لاوە نەیێ من لەوێ نایناسمەوە
ئەوی ناسیوتە مەئموورە بە ئەمری جەبەرووت

نانی خۆی تاکوو بە تەندووری گەرم پێوە نەدا
ناڕوا حاجی ئەگەر چاوی دەرێنن بە بزووت
دیوانی حاجی، ل ٦٤-٦٥

خاڵی دووهەم ئەوەیە کە مۆتیفی “کورد”، بە هەموو لق و پۆپەکانییەوە، لەم غەزەلانەی قۆناغی ژیانی غەریبایەتیی حاجیدا تەنیا دوو جار، ئەویش لە دوابەیتی غەزەلی “زەمانە”دا، ل ١١٨، دووپات دەبێتەوە:

لە کوردان غەیری “حاجی” و “شێخی خانی”
ئەساسی نەزمی کوردی دانەناوە
دیوانی حاجی، ڵ ١١٨

بەڵام مۆتیفی “غوربەت” یان “غەریب” ٤ جار لەم شەش غەزەلەدا دووپات دەبنەوە و هەمووشیان هەڵبەت لە زەمینەیەکی مەیلەو وەتەنخوازی و نیشتمانپەروەرانەدا. بۆ پتر ڕوونکردنەوەی جیاوازیی نێوان ئەو دوو جۆر غەزەلەی دوو قۆناغی جیای ژیانی حاجی، دەکرێت بەراوردێک بکرێت لەنێوان دیدی حاجی بۆ “زوڵف”، کە مۆتیفێکی باوی غەزەلی شیعری کلاسیکییە، لەو دوو جۆر غەزەلەی گۆریندا: غەزەلی تافی گەنجیی و ژیانی کوردستان و غەزەلی سەردەمی پوختەیی و ئەزموونی غەریبایەتی. لە غەزەلی “بەستەیی زوڵفی نیگارێکم”دا، ل ٤٩-٥٠، کە غەزەلی سەردەمی ژیانی کوردوستانی حاجییە (لە بەیتی چوارەمدا، حاجی باسی فەقێ بوونی خۆی دەکات )، و لەم دێڕەدا:

بەستەیی زوڵفی نیگارێکم ڕەسەنبازی دەکا
سەففی موژگانی لە تابووری سوپای غازی دەکا
دیوانی حاجی، ل ٤٩

لەم بەیتە شیعرەدا “زوڵف” بە شێوەیەکی زۆر ئاسایی وەسف دەکرێت. لەلایەکەوە، هیچ تایبەتمەندییەکی جوانیناسانە بە زوڵف نادرێت، و زوڵف تەنیا پاژێکە لە جەستەی یارێک کە خەریکی ڕەسەنبازییە؛ لەلایەکی ترەوە، ئەوەی دەبێتە ناوەندی سەرنجی ئەم دێڕە نەک زوڵفی یار، بەڵکو خودی یارە و تایبەتمەندیی بوێری (ڕەسەنبازی) و دلێرییەکەی (هاوشێوە بوونی سەففی موژگانی لە تابووری سوپای غازی). پوختەی قسە ئەوەیە “زوڵف” لەم غەزەلەدا دەورێکی جوانیناسانەی ئەوتۆ ناگێڕێت، و حاجی نەیتوانیوە فۆرم و واتا و کارکردێکی نوێ، لانیکەم لە بازنەی شیعری کلاسیکدا، بەم مۆتیفە ببەخشێت.
بەڵام لە غەزەلی “بە قسەی بێ سەروپا تاڵی مەکە”، ل ٦٢-٦٣، کە غەزەلی سەردەمی پوختەیی و گەیشتووییی هزر و زمانی حاجییە لە هەندەران (لە دوادێڕدا حاجی باسی نەچوونەوەی بۆ وڵات و باسنەکردن لە غوربەتی خۆی دەکات)، مۆتیفی “زوڵف” بەم شێوەیە بە کار دێت:

زوڵفی سەد دەفعە گوتی: خانە خەراب ڕووی مەدەرێ!
حەیفە بەربادی مەکە شانی من و شەوکەتی خۆت
دیوانی حاجی، ل ٦٣

لەم بەیتەدا کۆمەڵێک جوانکاریی دەربڕینی زۆر ورد و شاعیرانە لە سەر “زوڵف” کراوە کە سەلمێنەری ئەوەن حاجی لەم قۆناغەی شاعیریی خۆیدا بە دیدێکی جوانیناسانەوە لەم مۆتیفە باوەی شیعری کلاسیکی ڕوانیوە و بە کاری هانیوە. یەکەم، لەم بەیتەدا، “زوڵف” کەسایەتیی پێ دەدرێت (جوانکاریی تشخیص یان personification) ودەبێتە ناوەندی سەرنجی دەق. دووهەم، “زوڵف” نەک هەر خاوەنی کەسایەتییە، بەڵکوو دێتە دەنگ و ڕەخنەگرانە دەدوێت و لەم ڕێگەیەوە ناسنامەی سەربەخۆ و تایبەتی خۆی دەسەلمێنێت. سێهەم، حاجی زۆر زمانبازانە توانیویەتی دەستەواژەی “شان و شەوکەت”، بە شێوەی لەف و نەشر، بەسەر “زوڵف” و دەنگە شیعرییەکەدا ببەشێتەوە (شان هەم بە واتای ڕێز و حورمەت، هەمیش ئەو شوێنەی زوڵف بە سەریدا بڵاو دەبێتەوە).
هەر چۆنێک بێت، ئەوەی لێرەدا خاڵی ناوەندیی باسوخواسی ئەم وتارەیە ئەوەیە کە حاجی لە قۆناغی نووسینی شیعر لە قاڵبی غەزەلدا، بە هەر دوو جۆری ئاماژە پێکراو، هزرێکی نیشتمانپەروارانە و هەستێکی شۆڕشگێڕانەی ئەوتۆی نەبووە کە بخوازێت لەو ڕێگەیەوە جیهانی شیعریی خۆی لە جیهانی شیعریی شاعیرانی پێش خۆی جوداواز بکات و شەقلێکی تایبەتی فیکری و فۆرمی بە بەرهەمی خۆی بدات. بەڵام، وەک پێشتر سووکەئاماژەیەکم پێ دا، پێدەچێت لە هەندێک شوێنی ئەو ٦ غەزەلەی کە لە دیاری غوربەت نووسیونی سووکەلەنگەرێک لەسەر هەستی وەتەنخوازی و غوربەتنشینی دەگرێت و وردەوردە ڕێگە بۆ جیهانێکی نوێی هەست و هزری شاعیرانەی خۆی خۆش دەکات. بۆ نموونە، هەر لە دوادیڕی ئەم غەزەلەی بەرباسی سەرەوەماندا دەنگی شیعری ڕوو لە حاجی دەکات و پێی دەڵێت:

بۆچی یارانی وەتەن دڵ دەشکێنی “حاجی”؟
زاهیرەن ناچییەوە تۆ باسی مەکە غوربەتی خۆت
دیوانی حاجی، ل ٦٣

لەم دێڕەشیعرەدا، “یارانی وەتەن” و “غوربەت” دوو نیشانەی گرنگی وەرسووڕانی هزری و زمانیی حاجین لەهەمبەر ڕوانین و ڕاڤەی بۆ “یار” و “غوربەت؛ واتە لێرەدا، بەپێچەوانەی ئەو غەزەلانەی کە لەنێو وڵاتدا نووسینی، یار چیتر بۆ حاجی بریتی نییە لە دڵدار، مەعشووق، یان خۆشەویست، بەتایبەت لە ڕەگەزە مێیەکەی، بەڵکوو پتر ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە عیشقی نیشتمانیان لە دڵدایە و پاڵپشتی کێشە نەتەوەییەکانن. بە هەمان پێودانگ، غوربەت لەم شیعرەدا بریتی نییە لە دووریی حاجی لە شوێنی ژیانی دڵداری جیهانی تەغەزول ئاسای، بەڵکو نەگەڕانەوەی بۆ نیشتمان بەئەنقەست و بەپێی ویست و خواستێکی ناچاری و ناگوزیری.
ئەگەرچی ئەم داگەڕانە ڕێژەیییەی حاجی بۆ لای وەتەنگەرایی و نیشتمانخوازی هەر لە قاڵبی غەزەلدا بووە، بەڵام بەهۆی تایبەتمەندیی غەزەلی کلاسیک کە دەرەتانێکی ئەوتۆ بە هزر و تێفکرین و باسی دەرەوەی عیشق و دڵداری نادات نەیتوانیوە لەوە زیاتر غەزەل بکاتە ئەو بەستێنەی کە ناوەڕۆکی هزری نیشتمانپەروەرانە و شۆڕشگێرانەی تێدا بخاتە گەڕ. حاجی بۆ وەدیهێنانی ئەم مەبەستە ڕووی کردووەتە قاڵبی قەسیدە.

قۆناغی دووهەم: قەسیدە

سەرلەبەری دیوانی حاجی قادر شەش قەسیدەی تێدایە، و پێدەچێت حاجی لەم شەش قەسیدەیەدا ڕێگای خۆی بە یەکجاری لە قاڵبی غەزەلی تەقلیدی و ئەو ناوەڕۆکەی کە لەگەڵ ئەم قاڵبەدا دەگونجێت، واتە تەغەزول و باسوخواسی دڵداری و خەون و خولیای ئاشقانەی تاکەکەسی، جیا کردبێتەوە و ئاراستەیەکی نوێی گرتبێتە بەر، کە بریتییە لە وەسفی وەتەن و خۆشەویستی بۆ خاک و ڕزگاریی وڵات و، بەگشتی نیشتمانپەروەری.
بە ڕای من، وازهێنان لە غەزەل و هەڵبژاردنی قەسیدە لە ڕەوتی گۆڕانکاریی قاڵب و ناوەڕۆکی شیعری حاجی-دا ئاکامی وازهێنان لە لاساییکردنەوەی هزر و پێکهاتەی شیعریی شاعیرانی قوتابخانەی بابانە، بەتایبەتی نالی. دەکرێت قۆناغی نووسینی قەسیدە لە شیعری حاجیدا ناو بنێین “قۆناغی گواستنەوە بەرەو گوتاری نیشتمانپەروەریی و شۆڕشگێڕیی”. ئەگەر لە ڕوانگەی مۆتیفی شیعرییەوە لەم باسەمان بڕوانین، دەبینین ژمارەی دووپاتبوونەوەی مۆتیفی “کورد”، بە هەموو لقەکانییەوە و بە مانای نیشتمانپەروەرانەی ئەم وشەیەوە، لەم شەش قەسیدەیەدا ٢٣ جارە و ئەمە سەلمێنەری ئەو خاڵەیە کە ئەم گوتارە تا چەندە قووڵ و پتەو لە هزر و پێکهاتە و زمانی شیعریی حاجیدا ڕەگی داکوتاوە.
هەڵبەت پێویستە ئەم خاڵە مێژووییە وەبیر خوێنەر بهێنینەوە کە لە نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزەدەهەم و لەنێو گەڕیانی شیعریی ئەوکاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و لەنێو شیعری کلاسیکی کوردیدا بەتایبەتی گوتاری نیشتمانپەروەری و شۆڕشگێڕیی نەتەوەیی گوتارێکی تازەبابەت و شەقڵنەشکاو بوو و هەربۆیە حاجی نەیدەتوانی ئەم گوتارە نوێیە لەنێو قاڵبی تەقلیدیی غەزەلی کلاسیکدا جێ بکاتەوە. کەواتە، هەڵبژاردنی قاڵبی قەسیدە لەلایەن حاجییەوە، بە ڕای من، هەڵبژاردنێکی ناچارەکییە، چ وەک قاڵبی شیعری کلاسیکی، چ وەک پێداویستیی ناوەڕۆک و بابەت.
ئەم قۆناغە پاش مانەوەی چەند ساڵی حاجی لە ژیانی غوربەتی ئیستامبۆڵ-دا دەست پێدەکات و دەتوانین بڵێێن هەر شەش قەسیدەی حاجی بەرهەمی ژیانی تاراوگەیی و غەریبیی ئەون. بۆ نموونە، لە قەسیدەی “گوتم بە بەختی خەواڵوو”دا، ل ٣٨-٤٧، حاجی هەر چەندە تاڕادەیەکی کەموزۆر بەرهەست هێشتا هەر بە زمانی تەقلیدیی شیعری کلاسیکی نەوەیەکی پێش خۆی وەسفی وەتەن و وێنای دیمەنەکانی نیشتمان دەکات، بەڵام ڕاستەوخۆ پەسندی زمانی کوردی دەکات و لە هەمان کاتیشدا بە دیدێکی ڕەخنەگرانەوە سەیری پەیوەندیی نێوان زمانی کوردی و کورد، وەک گەلی خودانی ئەو زمانە، دەکات. خاڵی گرنگتر ئەوەیە کە حاجی شان و شەوکەتی زمانی کوردی لەگەڵ زمانی فارسیدا بەراورد دەکات و ڕەخنە لەو کەسانە دەگرێت کە زمانی کوردی لە بنجوبناوانەوە بە کەمتر لە زمانی فارسی دەزانن و تانەکە لە سەر خاوەنی زمانەکە، کە کورد بێت، هەڵدەگرن. حاجی لەم قەسیدەیەدا سەرەتای گوتاری ڕەخنەگرانەی خۆی لەهەمبەر میللەتەکەیدا دەخاتە گەڕ، و ئەم حاڵەتە لە زۆربەی قەسیدەکاندا بەرهەست و بەرچاوە:

شەبیهی جۆڵە کە ڕازی نەبێ بە سەردڕی خۆی
مەڵێن فەساحەتی کوردی بە فارسی ناگات
بەلاغەتێکی هەیە هیچ زبانێ نایگاتێ
لە بێتەعەسسوبی کوردانە بێ رەواج و بەها
دیوانی حاجی، ل ٤٦

لە قەسیدەی “خاکی جەزیر و بۆتان”، ل ٩٣-١٠٠ گوتاری ڕەخنەگرانەی حاجی لە هەمبەر کورد لە حاڵەتی مەترسی لەسەر زمانی کوردی هەڵدەکشێت بۆ حاڵەتی هەڕەشە لەسەر خاکی کوردوستان و دەسەڵاتی میری کوردی، و لە ڕەهەندی کولتوورییەوە بەرەو ڕەهەندێکی سیاسی دەڕوات:

خاکی جەزیر و بۆتان، یەعنی وڵاتی کوردان
سەد حەیف و سەد مخابن دەیکەن بە ئەرمنستان
وا ڕێگەتان دەبەسرێ عێلاتی جاف و بڵباس
گەر مردوون لە گەرمێن مەمنووعە بچنە کوێستان
.
.
.
.
کوا والیی سەنەندج، بەگزادەیی ڕەواندوز
کوا حاکمانی بابان، میری جزیر و بۆتان؟!
.
.
.
.

“حاجی” کەسێکە بێکەس بۆ ئێوە قوڕ دەپێوێ
گوێی لێ گرن زەریفە، ناگرن بەڵا لە خۆتان

دیوانی حاجی، ل ٩٣-١٠٠

هەر لەم قەسیدەیەدا سەرەداوێک لە گوتاری دژەکۆنەپەرەستیی ئاینیی خەڵک هەڵخەڵەتێنانەی تاقمێکی ئەوکاتی کۆمەڵی کوردەوارییی لەچەشنی شێخ لە ناوەڕۆکی شیعری حاجی-دا دەردەکەوێت:

پاڕانەوە و تەوەککول لەم عەسرە پارە ناکا
تیرە دوعای جەوشەن، پەیکانە حیرزی مەیدان
.
.
هەر شێخێ کەوتە شوێنی یەک دوو کەسی ڕەش و ڕووت
خەڵکی بە موور دەزانێ، خۆی حەزرەتی سولەیمان

دیوانی حاجی، ل ٩٧

هەر لەم قەسیدەیەدا حاجی باس لە کۆمەڵێک وڵات و ناوچەی جیاجیای جیهان و بەتایبەتی ئەورووپا دەکات، کە بوونەتە دەوڵەت و قەوارەی سیاسیی سەربەخۆیان پێک هێناوە، و دواتر ئاماژە بەوە دەکات کە هۆکارەکانی ئەو سەربەخۆییە چین:

بنواڕە سەعی و غیرەت ئێستا لە دەوڵەتی ڕۆم
خۆیان خەزێنەدارن، خۆیان تەبیب و سوڵتان

هەر دوێنێ ئەهلی “سوودان” هەستانە پێ وەکوو شێر
ئێستێکە موستەقیللن مەحسوودی کوللی ئەدیان

“بولغار” و “سیرب” و “یۆنان”، هەم “ئەرمەن” و “‌قەرەتاغ”
هەر پێنجیان بە تەعداد نابن بە قەددی بابان

هەر ئێکە موستەقیللن، کوللێکی دەوڵەتێکن
ساحێبی جەیش و ڕایەت، ئەرکانی حەرب و مەیدان

هەم حەقییانە ئەرمەن، غیرەت کەشی یەکترن
وەک ئێمە نین لەگەڵ یەک دەعوا بکەن بە شیران

بۆ فەننی حەرب و سەنعەت، بۆ زەبت و ڕەبتی میللەت
دەینێرنە ئورووپا گەورە و بچووکی خۆیان

دیوانی حاجی، ل ٩٩

پوختەی باسی ئەم بەشە ئەوەیە کە حاجی ناوەڕۆکی لەم چەشنەی، کە بە تەواوەتی لە ناوەڕۆکی غەزەلەکانی جیاوازە، لە قالبی قەسیدەدا گونجاندووە و ئەمەش پاژێکە لە ڕەوتی ئەو گۆڕانکارییەی کە لە زمان و پێکهاتە و جیهانبینی و هزری شیعری حاجیدا هاتووەتە ئاراوە. کەواتە، حاجی دەستبەرداری قاڵبی غەزەل بووە، لەبەر ئەوەی دەستبەرداری تەغەزول و تێڕوانینی عیشقی ئاسمانی و ڕۆمانسی بووە و ڕووی کردووەتە خوێندنەوەی واقیعەکانی کۆمەڵگا و نەتەوەکەی، و هەربۆیە لە قۆناغی دووهەمی گۆڕانکاریی قاڵب و ناوەڕۆکی شیعرەکانیدا لە دەلاقەی قەسیدەوە پەیامی شاعیرانەی خۆی بە گوێی بەردەنگانی دەگەیەنێت. کەواتە، قەسیدەکانی حاجی لە سەروبەندی ژیانی تاراوگەنشینی و غەریبایەتیی ئەستەمبۆڵ-دا نووسراون و یەکەم وێستگەی فۆرمی و فیکری بوونە لە وەرسووڕانی جیهانیبینیی حاجی لە “تەغەزولەوە”بەرەو “تەفەکور”، لە ئیمان بە عیشقی تەقلیدی و دڵداریی رۆمانسیانە بەرەو باوەڕی نیشتمانپەرەستی و وەتەنخوازی. حاجی لە هەمان کاتدا، ڕەخنە لە میللەتی خۆی و بارودۆخی بەردەست دەگرێت و شانبەشانی ئەوەش هاندانیان بۆ دەربازکردنی خۆیان لەو دۆخە و هەوڵدان و هیممەتکردن بۆ دروستکردنی کیانێکی نەتەوەیی بەگشتی و دەوڵەتێکی کوردی بەتایبەت. بۆ ئەم مەبەستە دواقاڵبی شیعری کە تێیدا حاجی هزری نیشتمانپەروەری و باوەڕی شۆڕشگێڕیی خۆی دەگەیەنێتە چڵەپۆپە قاڵبی مەسنەوی یان هەمان جووت سەروایە.

قۆناغی سێهەم: مەسنەوی (جووت سەروا)

لە شیعری کلاسیکدا تایبەتمەندیی قاڵبی جووت سەروا لەوەدایە، کە بۆی هەیە هزر و پەیامی شاعیر بە پشوودرێژی (قاڵبی جووت سەروا وەک غەزەل و قەسیدە نییە کە ژمارەی بەیتەکان دیاریکراو بێت) و بێ دڵەراوکەی دۆزینەوەی سەروا (بەپێچەوانەی غەزەل و قەسیدە، لە جووت سەروادا هەر بەیتەو سەروای خۆی هەیە) لە خۆیدا بگونجێنێت. حاجی لە دواقۆناغی ڕەوتی گۆڕانکاریی جیهانی شیعرەکانیدا قاڵبی جووت سەروای بە کار هێناوە و بە دڵنیاییەوە دەکرێت بگوترێت هەموو جووت سەرواکانی دیوانەکەی بەرهەمی ژیانی تاراوگەنشینی و دواساڵانی ژیانی ئەون. ئەگەر بخوازین بۆ سەلماندنی ئەم قسەیە پشت بە شیعری خودی حاجی ببەستین، دەکرێت ئاماژە بۆ بەیتێک لە جووت سەروای “ئودەبا چاکە”، (ڵ ١٨٨-)١٩٦ بکەین، کە تێیدا باسی “بورجی ئیفل”ی پاریس کراوە:

دەخیل شێخ و مێخ مەبن ئەبەدا
هیچ کەسێ ڕزقی هیچ کەسێ نادا

ئەی خەریکی ڕمووز و ناز و نیاز
ئەورووپا فەننی گەیوەتە ئیعجاز

قوللەیی “ئیفل”ی لە ئەفلاکە
عەکسی ئەو گەردشی لەژێر خاکە
دیوانی حاجی، ل ١٨٩

وەک زۆربەی تۆژەران باسیان کردووە حاجی دەبێت ساڵی ١٨٩٧ کۆچی دوایی کردبێت؛ سازکردنی بورجی بەناوبانگی ئیفل-یش چەند ساڵێکی خایاند و ساڵی ١٨٨٩ کۆتایی پێ هات. کەواتە، ئەم بورجە دەبێت ٨ ساڵ پێش مردنی حاجی دروست کرابێت، و ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە حاجی لە دواساڵانی ژیانی و لە سەردەمانی تاراوگەنشینیدا باسی ئەم بورجە لە جووت سەروای “ئودەبا چاکە”دا کردووە.
جووت سەرواکانی حاجی دەستپێکی بزوتنەوەی شیعری شۆڕشگێڕانەی کوردیین: شۆڕشی دژی دوژمنانی گەل، شۆڕشی دژی کۆنەپەرەستیی ئاینی، شۆڕشی زەقکردنەوەی دروشمی نەتەوەیی و سیاسی، شۆڕشی هزری ڕەخنەگرانە بە نیسبەت کۆمەڵی کوردی. حاجی شۆڕش بە هەموو ئەو مانایانەی گۆرین دەکاتە ناوەڕۆکی سەرەکیی شیعرەکانی دواساڵانی تەمەنی خۆی و بۆ ئەم مەبەستەش قاڵبی جووت سەروا هەڵدەبژێرێت. ئەم شیعرانە شیعری وریاکردنەوەن، و وریاکردنەوەش پێویستی بە قاڵبێکی سووک و سانا و خۆبەدەستەوەدەر و ئاشکراکەر و لەهەرادەر هەیە، واتە قاڵبێکی لە چەشنی جووت سەروا.
ئەو تایبەتمەندییەی کە شێوازی تێڕوانین و بیرۆکەکانی حاجی لە جووت سەرواکانیدا لە چاو قەسیدەکانی جیا دەکاتەوە تۆخترکردنی ڕەخنە و تانەکانێتی لە گەلی خۆی، و ئەمجار نەک بە پارێزەوە، بەڵکوو ڕاستەخۆ و بێ سڵەمینەوە و بە زمانێکی زبر و تیژ ڕمی ڕەخنەی بە زگی گوتارە باو و بەبرەوەکانی سەردەمی خۆیدا دەکات و هەڵیان دەوەشێنێتەوە. بۆ نموونە، لە هەمان جووت سەروای “ئودەبا چاکە”دا، ل ١٨٨-١٩٦ حاجی، بە پێچەوانەی قەناعەتی باوی سەردەمی خۆی، پێی وا نییە کورد بەئیدارک بن، یان قەومێکی شێرسیفەت بن (ئەو دەڵێ “قەومی تۆ هەموو مارن”):

کێ دەڵێ کوردەکان بەئیدراکن
بەسە ئەم نەقسە گوێ لە من ناکەن

لە قسەی ساغی من خەلەل دەگرن
واهیمەی شێخەکان لە دڵ دەگرن
.
.
عیشقبازی و هەوایی دەروێشی
میللەتی خستە فەقر و بێ ئیشی
.
.
ئەو کەسەی دەوڵەمدندێکی چاکە
بەندەیی ڕۆمییانی ناپاکە
.
.
لێی گەڕێ قەومی تۆ هەموو مارن
دز و حیز و پیاوکوژ و هارن
.
.
بە قسەی چاکە دەستیان دەگرم
تەرکی ناکەم بە لۆمە تا دەمرم

دیوانی حاجی، ل ١٨٨-١٩٦

 

حاجی لە سۆنگەی ئەوەی ژیانی ئەستەمبۆڵ دید و تێڕوانینێکی نوێی پێ بەخشیوە تەنانەت کەلامی دینیی باو بە شێوەیەکی تایبەت بە خۆی ڕاڤە دەکات و دژی ئەو باوەڕانە رادەوەستێتەوە کە پیرۆز و جێگیر کراون و لە هەمان کاتدا دژی بەرژەوەندییەکانی مرۆڤ و پێشکەوتنی کۆمەڵن. نموونەی خوارەوە بەڵگەی ئەم بۆچوونەیە:

بۆچی فەرموویەتی نەبیی ئەمین:
“اطلبوا علمکم ولو بالصین”

نێر و مێ لەم حەدیسە فەرقی نییە
گەر مەلا نەهیی فەرموو دینی نییە
دیوانی حاجی، ل ١٨٩-١٩٠

لەم جووت سەروایەدا حاجی نەک هەر ڕەخنەگری تونداژۆی هەندێک بنەما تیۆریکەکانی دیانەتی تەقلیدیی سەردەمی خۆیەتی، لەچەشنی تەفسیری زۆرینەی مەلاکانی ئەو سەردەم، و تەنانەت سەردەمی ئێمەش، بۆ ئەو حەدیسەی گۆرین، بەڵکوو دژ بە زۆربەی هەرەزۆری ئەو پراکتیک و کردە دینی و بە ناو دینییانە رادەوەستێتەوە کە، بە باوەڕی ئەو، سەرچاوەی سستی و نوشوستیی کۆمەڵن، وەک لەم نموونانەی خوارەوەدا بە ڕاشکاوی ئەم پەیامە ڕادەگەیەنرێت:

خانەقا و شێخ و تەکیەکان یەکسەر
پێم بڵێن نەفعیان چییە ئاخەر

غەیری تەعلیمی تەنبەڵی کردن
جەمعی ئەملاک و خەزنە کۆ کردن

دەفعەیەک ئیمتیحانیان ناکەن
تێبگەن زەهرە یا نە تریاکن
دیوانی حاجی، ل ١٨٨

ئەگەر لە گۆشەنیگای دووپاتبوونەوەی مۆتیفی “کورد”، بە هەموو لقەکانییەوە، لە جووت سەرواکانی شیعری حاجی بڕوانین، دەبینن ئەم موتیفە ٤٥ جار لەم جووت سەروایانەدا، کە ژمارەیان دەگاتە ١٨ جووت سەروا، بەکار هاتووە و بێگومان هەمووشیان لە پاشخانێکی نیشتمانپەروەرانە و نەتەوەخوازانەدا کەڵکیان لێ وەرگیراوە. ئەم ژمارە زۆرەی مۆتیفی کورد، کە دوو هێندەی هەمان مۆتیفە لە قەسیدەکانیدا، ئەوە دەسەلمێنێت کە ناوەڕۆکی نیشتمانخوازی و شۆڕشگێڕانە لە شیعری حاجیدا گەیشتووەتە ئەوپەڕی خۆی. کەواتە، حاجی بۆ گەیاندنی پەیامی خۆی بە ڕاشکاوانەترین شێوە و دروشماویترین حاڵەت ڕووی کردووەتە قاڵبی جووت سەروا.
لەلایەکی ترەوە، حاجی لە جووت سەرواکانیدا لەژێر ڕکێفی کاریگەرێتیی شاعیرانی پێشەنگی قوتابخانەی بابان ڕزگاری بووە و ، بەپێچەوانەی غەزەلەکانی، ئاماژەی زۆر و زەق بە ناوەکانیان ناکات. بۆ نموونە، لە هەموو جووت سەرواکانیدا تەنیا چەند جارێکی کەم ناوی نالی دەهێنێت، ئەویش ئەو کاتەی کە لەپەنا ناوی شاعیرانی تر باسی نالی-ش وەک یەک لە شاعیرانی کورد دەکات، وەک لە شیعری “شەهسەواری بەلاغەتی کوردان”، ڵ ٢١٧-٢٢٦:

شەهسەواری بەلاغەتی کوردان
یەککەتازی فەساحەتی “بابان”

مستەفا تەخەللوسی “کوردی”
غەزەلی کردە بەربوتی کوردی

ناوی “ساحێبقران”ی خاسی ئەوە
چونکە لەم عەرسە ئەسپی ئەو بەدەوە

ئەو کە نۆشی شەرابەکی تاڵی
“نالی” لەو عەسرەدا بووە تاڵی

“نالی” ئوستادەکی گەلێ چا بوو
خزری ئابی حەیاتی مەعنا بوو
دیوانی حاجی، ل ٢١٧

پێدەچێت لێرەشدا حاجی پتر مەبەستی پاراستنی لایەنی نەتەوەیی و نیشتمانیی مەسەلەکە بووبێت، و لەڕێگای ڕیزکردنی ناوی شاعیرانی کورد خواستوویەتی میللەتەکەی میراتی ئەدەب و زمانی خۆی لە بیر نەکات و بیپاریزێت، وەک چۆن لە جووت سەروای “لە مەیدانی بەهارا”دا، (ل ٢٤٧-٢٥٢) دەڵێت:

وەکوو بیستوومە ئەی یاری نکوپەی
لە تەئریخی جەم و ئەسکەندەر و کەی

بە شیر و خامە دەوڵەت پایەدارە
ئەمن خامەم هەیە، شیر نادیارە
دیوانی حاجی، ل ٢٥١

دواین خاڵی شایانی باسکردن دەربارەی جووت سەرواکانی حاجی ئەوەیە کە حاجی نەک هەر ڕەخنە لە گوتاری دینداریی تەقلیدی دەگرێت، کە وەک پێشتر ئاماژەمان پێ کرد بە باوەڕی ئەو ڕەگوڕیشەی هەموو دواکەوتنەکانی کۆمەڵی کوردییە، بەڵکو گوتاری دینی بە شێوەیەک دەهێنێتە ئاراوە کە شانبەشانی گوتاری نیشتیمانپەروەرانە لەپێناوی وریاکردنەوەی خەڵکی کوردوستاندا بکەوێتە گەڕ. نموونەی دیاری ئەم شێوە هەڵسوکەوتەی حاجی لەگەڵ ئەم دوو گوتارە لە کورتە جووت سەروای “یا ئیلاهی”دا، ل ١٩٦، دەبینرێت:

یا ئیلاهی بە ئایەتی مونزەل
بە چوار یاری ئەحمەدی مورسەل

بێنەوایانی موڵکی کوردوستان
هەر لە گاوانی تا دەگاتە شوان

لە خەوی جەهل و مەستی و غەفڵەت
بە خەبەر بێن بە نەغمەیی ڕەحمەت

پاکی دەرچن لە کاری نابەمەحەل
ڕۆمی رافڕێنن بۆ دەری ئەسفەل

“حاجی”یە شیعرەکانی وەک کاوە
ڕۆژێ دەبیێن درەفشی هەڵداوە
دیوانی حاجی، ل ١٩٦

لەم شیعرەدا دەبینین کۆمەڵێک نیشانەی گوتاری دینداری لە چەشنی “ئایەتی مونزەل”، ئەحمەدی مورسەل”، “نەغمەیی ڕەحمەت”، و “دەری ئەسفەل” دەست دەخەنە نێو دەستی هەندێک هێمای گوتاری نیشتیمانپەروەریی وەک “موڵکی کوردوستان” و “درەفشی کاوە” بە مەبەستی زەقکردنەوەی پەیامی شۆڕشگێڕانەی حاجی کە “بە خەبەرهاتنی بێنەوایانە لە خەوی غەفڵەت” و “رافڕاندنی ڕۆمی” یە لە خاکی کوردوستان.
بەکورتی، دەتوانین بڵێین حاجی قادر تۆخترین و زەقترین هەڵوێستی نیشتمانپەروەرانە و شۆرشگێڕانەی خۆی لە قاڵبی جووت سەروادا گونجاندووە. هۆکاری ئەم زەقبێژییەش لە جووت سەرواکانیدا دەگەڕێتەوە بۆ، لەلایەکەوە، تێگەیشتن لە گرنگیی گوتاری نیشتتیمانپەروەرانە بۆ ڕزگاریی گەلی ژێرەدەستی خۆی، واتە کورد، و لەلایەکی ترەوە، قووڵ و چڕبوونەوەی ئەزموونی غەریبایەتیی دواساڵانی تەمەنی و هاوکات تەشەنەسەندنی عیشقی وڵات و ئەڤینی ئەو خەڵکەی لێیان دوور بووە، وەک چۆن لەم چەند دێڕەی جووت سەروای “لە مەیدانی بەهارا”، (ل ٢٤٧-٢٥٢)، ئەم خاڵانە دەردەکەون:

مەکەن مەنعم هەموو ڕاستە مەقالەم
بە بورهان و حەدیسی فەخری عالەم

وەتەن مەحبووبەیەکە حوجرەئارای
نیشانەی دین و ئیمانە تەمەننای

لە “ئادەم” بگرە تا دەورانی ئێستا
یەکێکە حاجی لەو خەڵکە هەڵستا

کە غەمخواری بکا بۆ میللەتی خۆی
لە بەینی گەورەکان و شێخی بێ پۆی

زەمانە تووشی دەرد و غوربەتی کرد
غەمی کۆیێ پەرێشانی هەمووی کرد
دیوانی حاجی، ڵ ٢٥٠
ئەنجام
لەم وتارەدا باس لە سێ قۆناغی ڕەوتی گۆڕانکاریی قاڵب و ناوەڕۆک لە شیعری حاجی قادری کۆیی-دا کرا. قۆناغی یەکەم ئەو قۆناغەیە کە حاجی هێشتا کوردوستانی جێ نەهێشتووە و غەزەل دەکات بە قاڵبی سەرەکیی شیعرەکانی، و هەر بەم پێیەش، ناوەڕۆکی شیعری ئەم قۆناغەی تەغەزول و دڵداری و باسی مەعشووق و زوڵف و قەد و باڵای یارە. لەم قۆناغەدا، حاجی پتر لاساییکەرەوەی شیعری شاعیرانی پێشڕەوی قوتابخانەی بابانە و بابەتی کوردایەتی چ پێگە و جێگەیەکی نییە. قۆناغی دووهەم، قۆناغی نووسینە لە قاڵبی قەسیدەدا کە تێیدا حاجی وردەوردە ڕوو دەکاتە بابەتی نەتەوەیی و پەسندکردنی خاک و چیا و چۆڵی نیشتمانەکەی. حاجی لەم قۆناغەدا کوردوستانی جێ هێشتووە و قەسیدەکانی حاجی لە ئەزموونی ژیانی غەریبایەتیی ئەستەمبۆڵ-دا نووسراون. لەم قۆناغەدا حاجی تەفەکور و عەقڵی نەتەوەیی جێنشینی تەغەزول و عیشقی تاکەکەسی دەکات و مۆتیفی کورد بەفراوانی بەکار دەهێنێت. لە دوا قۆناغدا، واتە قۆناغی سێهەم، حاجی لە قاڵبی جووت سەروا کەڵک وەردەگرێت و زەقترین هەڵوێستگەلی سیاسی و نیشتمانپەروەرانەی لە دووتوێی ئەم قاڵبەدا دەگونجێنێت. جووت سەرواکانی حاجی ئاکامی ئەزموونێکی دوورودرێژی ژیانی ئاوارەیی و تاراوگەنشینیی دواساڵانی تەمەنیەتی. مۆتیفی “کورد” لەم قۆناغەدا زێترین ڕێژەی بەکارهێنانی هەیە و شیعر لەم قالبەدا زۆر جار رێڕەوی پەیامی ڕاشکاوانە دەگرێت.

 

 

 

مختصر
يحاول هذا المقال اثبات ان اشعار الشاعر حاجي قادر كويي قطعت ثلاث مراحل مختلفة من حيث الشكل والمضمون، المرحلة الاولى هي المرحلة التي استفاد منها الشاعر من شعر الغزل ويكتب عن العلاقات العاطفية والغزل، وفي المرحلة الثانية يجعل الشاعر من القصيدة شكلا جديدا لشعره ويبني في داخله الروح الوطنية والثورية، اما المرحلة الثالثة والاخيرة وهي مرحلة الشعر المثنوي التي عرف به الشاعر حاجي قادر كويي في الشعر الوطني والنقد الثوري بالنسبة لوطنه وشعبه. من المؤكد كان للمراحل الثلاث تأثيراً كبيراً على التغييرات التي حصلت في طبيعة اشعار الشاعر كويي ومكان تواجده وطبيعة حياة الشاعر، وغدابعد الشاعر عن الوطن والاستقرار في استنطبول سبباً في تغيير فلسفته تجاه الحياة والوطن.

Abstract
This paper seeks to demonstrate how Haji Qadir Koyi’s poetry experienced three different stages in terms of form and content, through which Haji highlighted the discourse of Kurdish national identity. In the first stage, Haji used “Gazal” (sonnet), in which he imitated the rules of Persian classic poetry and the content of several Kurdish classic poets such as Nali and Salim. The second stage is a transitional period in which he stayed away from “Gazal” and used “Qasida” (long descriptive poem including “ode”) to express his nationalistic feelings. Exploring another form of poetry named “Masnavi” (couplet) in the last stage, Haji addressed and further enhanced the discourse of Kurdish nationalism as the political ideology by which Kurdistan could liberate itself from the dominance of both Ottoman and Persian empires. The paper indicates that how the employment of literary forms in Haji’s poetry was in close parallel with the process of changes in his thought and worldview regarding the status of the Kurdish nation.
Keywords: Kurdish Nationalism; National Identity; Sonnet; Ode; Couplet

 

سەرچاوەکان:
١- سەردار حەمید میران، کەریم موستەفا شارەزا(١٣٩٠) دیوانی حاجی قادری کۆیی. سنە: بڵاو کردنەوەی کوردوستان.
٢- کەمال غەمبار (٢٠٠٨) بەرەو جیهانی شیعریی چەند شاعیرێک. هەولێر: دەزگای ئاراس.
3- Culler, Jonathan (2011) Literary Theory: A Very Short Introduction, 2nd ed. Oxford: University Press.
4- Perrine, Laurence (1993) Literature: Structure, Sound, Sense. New York: Harcourt.
5- Brooks, Cleanth (2004) “Irony as a Principle of structure”, in Critical Theory since Plato, 3rd ed., H. Adams. Belmont: Wadsworth Publishing Company.
٦- پایندە، حسین (١٣٩٠) گفتمان نقد: مقالاتی در نقد ادبی. تهران: انتشارات نیلوفر.